ویولن (به فرانسوی: violon) ساز زهی و آرشهای است. این ساز کوچکترین عضو سازهای زهی-آرشهای است. اصالت این ساز به کشور ایتالیا بر میگردد.
برای نواختن روی شانهٔ چپ قرار میگیرد و با آرشه که در دست راست نوازنده است ،نواخته میشود.
کوک سیمهای ویولن از زیر به بم به ترتیب: می (سیم اول)، لا (سیم دوم)، ر (سیم سوم)، سل (سیم چهارم).
اصوات سیمهای مجاور نسبت به یکدیگر فاصله پنجم درست را تشکیل میدهند. در این وسعت صدا ویولن قادر است تمام فواصل کروماتیک و کوچکتر از آن را اجرا نماید. از معروفترین نوازندگان این ساز میتوان به آنتونیو ویوالدی و نیکولو پاگانینی، آهنگساز و نوازنده معروف ایتالیایی، اشاره کرد.
تاریخچه ویولن در اروپا به قرن ۹ میلادی بازمیگردد. بسیاری معتقدند که ویولن نمونه تکمیل شده ساز رباب است. رباب سازی است که بعدها وقتی به اروپا آورده شد و تغییراتی در آن بهوجود آمد به نام ربک در اروپا شهرت گرفت. برخی بر این باورند که ساز ویولن از کشورهای عربی آمدهاست.فرمهای اولیه دارای سوراخی بودند که بر روی ساز قرار داشت اما بعدها این سوراخ از بدنه سازها حذف شدند و این ساز با سه سیم سرآغاز ساز ویولن تکامل یافته در سالهای آینده شد. در اروپا از قرن ۱۶ میلادی به بعد ساز ویولن به صورت تکامل یافته دیده میشود.
از اولین سازندگان ویولن میتوان به گاسپارو برتولتی ایتالیایی نام برد، که در برخی موارد وی را مخترع این ساز میدانند. از شاگردان مشهور گاسپارو برتولتی آندره آماتی بود که او هم بهترین سازنده ویولن در سطح جهان یعنی آنتونیو استرادیواری ایتالیایی را پرورش داد. تا کنون کسی در جهان پیدا نشده که نه تنها بتواند هنر او را تکمیل نماید بلکه قادر نبوده ویولنی بسازد که از حیث زیبایی و صوت بتواند با ویولنهای آنتونیو استرادیواری برابری نماید.
نقش این ساز چه در ارکستر بزرگ چه بهطور جمعی و انفرادی بسیار پراهمیت است. وجهه جهانی ویولن را میتوان در سازگاری آن با فرهنگهای مختلف و حضور این ساز در موسیقی ملل مختلف دید.
محل قرار گرفتن ویولن بر روی سطح شانه و در نزدیکی گردن نوازندهاست.
مانند بسیاری از سازهای موسیقی کلاسیک ویولن نیز برای موسیقی محلی در سراسر جهان مورد استفاده قرار گرفت. در اواخر دوره رنسانس بهبود فراوانی در شدت صدا، چابکی ساز و رنگ صدای ویولن به ویژه در ایتالیا ایجاد شد، تا جایی که نه تنها در موسیقی کلاسیک بلکه در موسیقیهای محلی نیز بسیار مورد توجه نوازندگان قرار گرفت. در موسیقیشناسی قومی، ویولن به صورت گسترده در اروپا، آسیا و آمریکا مشاهده شدهاست.
نوازنده ویولن با قرار دادن انگشتان دست چپ و فشار و جابجایی انگشتان، طول سیمها را تغییر میدهد که باعث ایجاد نتهای متفاوت میگردد. ویولن پرده بندی ندارد و نوازنده در اثر آموزش و تربیت شنوایی قادر به تشخیص نتهای مختلف میگردد. دربارهٔ نوازندگان مبتدی گاهی، ویولن توسط نوارهای چسبی نازک، پرده بندی میگردد که با یادگیری فراگیر، برداشته میشود.
این ساز از ۵۸ قطعه مختلف ساخته میشود. وزن آن در حدود ۴۰۰ گرم میباشد.
ویولن از بخشهای زیر تشکیل شدهاست:
آرشه: یا کمان ترکهای چوبی است که رشتههای موی دم اسب در طول آن کشیده شده و به دو سر آن ثابت شدهاست.
جعبه طنینی : (جعبه رِزونانس): جعبهای است که از سه بخش صفحه روئی، صفحه زیرین و زوارهای دور تشکیل شدهاست.
دسته یا گردن: در واقع دنباله چوب آبنوس تکیه سیم هاست که محل انگشتگذاری نوازنده در قسمت بالای آن قرار دارد.
خرک: پلیست بین سیمها و جعبه طنینی.
گریف: از آبنوس ساخته شده و در طول دسته ویولن چسبیدهاست و تا میانهٔ جعبهٔ ساز ادامه دارد.
سیم گیر: از آبنوس، باکسوود یا رُزوود ساخته شده و در فاصله اندکی از خرک تا آخر تنه ویولن کشیده شدهاست.
سیمها: سیمها از جعبه کوچک سر ساز آغاز شده در طول چوب آبنوس تکیهگاه سیمها ادامه یافته، از روی خرک عبور کرده و در سیمگیر مهار میشوند.
زه:سیم زه از رشتههای بلند شسته شده، ساییده شده و عاری از جرم، پرز و مژکهای سطحی، که با هنر خاصی در کشش بالا، در ضخامتهای بسیار دقیق تابیده و (کار دست) ساخته میشد.